Miphun Nunnak .Miphun pakhat a nunnak hi a ngeih mi thilri in aa cawm khawhnak in a si lo, milu in a karh tuk ruang zong ah a si lo, a ngeih mi ram, caholh le nunphung kilven le cawm khawhnak in a si. A cawmtu ding ah miphun dang rinh awk an tha fawn lo, kanmah miphun lila tuanvo kan ngei.
Pathian pek mi ram kilven nakding ah, kan pupa nih an rak kilven mi ram humhim nakding ah, kan miphun a hmunh khawh nakding ah le, nawl kan ngeihnak ram dirh khawh nakding ah kan miphun ningin kan i thawh a herh. Bia le hla, hmur le kaa lawng cun a za ti lo, ram le miphun rian ah kan ti khawhnak hmun le hma cio in tuan a biapit tuk lio a si. Chin miphun sining hi Chinram in tah a si lai tikah, miphun nunnak chanhchuah ding ah a tuan mi vial nih va tuan ko hna seh ti awk thalo, miphunpi hi minung pakhat thawngin a him kho ti mi lungput ngeih i cu rian ah nunnak, thinlung ruahnak, ngeihchiah chawva le thazaang zong phum a hau. Cucu hlan pipu hna nih fiang tukin an hngalh caah, Chinram le Chinmi cu thisen le nunnak in an rak kilven i an dirkamh. An nunnak tampi a rak liam. Mirang kut tang le uknak tang um le nun an rak duh lo ruangah, nunnak thap in an rak doh. Cucaah kha tlukin a rak thawng i vawleipi hmanh a uk dih dengtu miraang hmanh nih an rak tei hna lo, a rem in an rem hna caah hmunkhat an tanti tu khi a si deuh.
Nihin ah hruhru hranghran in mi a that cuahmah mi ralhrang (SAC) doh ding a dirhonhtu kan Chin Battalions (Chinland Defence Forces – CDF/CNDF) le CNA/CNF hna zong hi kan miphun nunnak cu an si. Miphun le ram cu a phunphun in kilven, humhak le hmunhter ding chunmang, timhlamhnak le cawlcanghnak zong tuah le ngeih a si. Cuti hmunhter le nunter ding ah Laimi vialte rian, tuanvo le tuahvo kan ngei.Tangka in miphun ca ah a cawl kho nih cawl ding, fimthiamnak in a cawl kho nih cawl ding, thazaang in a cawl kho nih cawl ding le chimrelnak in a ti kho nih cawlcangh ding hi miphun nunnak humhimnak ah kan rian cio a si.
Miphun nunnak ti mi hi Laitlang um mi ca lawng a si lo, ramdang um mi Chinmi dihlak viatlte zong an itel. Miphun kip nunphung nih karcehnak hmun an um tikah, caholh in siseh, nunphung in siseh, biaknak, zatlang nun le miphun dang thit-vatnak tiang khin, kan miphun a him maw, tihi i hal lo awk kan tha lo. Laimi nih kan i tahchunh tawn mi Israel miphun an tlau i phun 12 chung ah phun 2 (tlangpi in) lawng an hmunhnak khi, caholh, nunphung le thit-vatnak in an tlau caah a si. Cucaah khoika ram kan um hmanh ah, kan miphun nunnak le himnak hi biapi in kan ruah cio awk a si.
Miphun Lungput .Miphun lungput (nationalism) ti mi cu, miphun dawt siloah tanh khi a si ko i, a tlangpi in phun hnih in then khawh a si: biaknak in dirhkamh mi (religious nationalism) le caholh in dirhkamh mi (linguistic nationalism). Hi miphun lungput nih chiatnak le thatnak a chuahpi.
A tanh zia thiam ahcun miphun hmunhnak, nunkhua saunak, himnak le thanchonak a chuahpi i, tanh zia le dawt zia thiam lo (black nationalism) tikah thisen luannak, buainak le ralnak a chuak. German ralbawi Hitler tuahsernak, Jesuh Khrih chan Judah lungput, Rome siangpahrang Constantine, Greek ralbawi minthang Alexander Great policy, US President Barack Obama chan ralhrang Islamic State of Iraq and Syria (ISIS) cawlcanghnak le Sui Ram rak ti mi Kawlram sifahnak tawne a kan tlakpitu pin ah, miphun namnehnak khur chung a kan luhpitu U Nu ramkhel policy hna tuanbia zoh tikah, miphun tanh tuknak nih a chuahpi mi lawngte an si.
Chinram le biaknak tiang hnursuan in thaw ip tuungmang in a kan chia i kan lei le kan lung cia ah phunglut biakinn kan ngeih khawh lonak a hrihhram taktak zong hi U Nu ruahnak a si. Biaknak lungput (religious nationalism) a ngeih mi kha ramkhel lopil a luhpi tikah mi lemsoinak ah a hman i cu biatung cun Kawlram cu “Buddhism ram” ah a hung cang. U Nu lungput that lonak nih tlangcung hriamnam tlaihnak a chuahpi, hihi Kawlram chung ah “Nationalism” nih a chuahpi mi tihnung pakhat a si kan ti lai cu!
Nationalism ti mi nih hin miphun tling pakhat sinak khi a sawh duh mi si. Tahchunhnak ah Chin tihi National tling a si. Adang Lai, Tidim, Cho, Khumi, Falam, Mara, Matu, Lautu, tbk hna hi National a si lo, phunteng (tribes) an si.
Mizo khi zoh hmanh, zeitluk in dah an miphun an tanh ti ahcun, “Vai cu pasal ah nan ngei hna lai lo, an ti hna i mizapi nih “ee” an ti ko; Vai dawr ah thil nan caw lai lo, an ti i mizapi nih an zulh fawn ko. Mizo National Front (MNF) le India Cozah remdaih hnatlaknak “Mizoram cozah nawlpeknak le siannak um loin ramkulh dang minung Mizoram ah luh lo ding ti le Mizoram cozah hnatlaknak tel loin Mizoram vawlei kutin kauh hmanh zuar lo ding,” timi nih zeitlukin dah an miphun an i runven ti a lang. Miphun runvennak lungthin cu Nationalism in aa sem mi a si.
Hi tlukin kan unau Mizo nationalism ah an thawn lio ah kannih Chinmi cu “tribalism” ah kan i buaisek rih. Tribe (phunteng) nih Chin miphun dihlak a huap kho lo ti le hi lungput nih thanchonak a kan dawnhkhanh ti kan hngalh ko bu ah, mah karkalak huinak kan zoh peng i pakhat ah kan dir kho lo. Taktak ti ahcun, Chinram chung ah Airport tha le University tha kan ngeih khawh lonak aruang zong hi Cozah that lo ruang lawng a si thlulo, tribalism kan ngeih tuk ruang ai tel ve. Kan zia kan thinh lo ahcun hmailei zong ah Cozah sin in thil tampi kan sungh mi a um rih lai pin ah, ram le miphun a himter kho lai lo i miphun dang nunphung, holh le ca lak in aa rungveng kho lai lo. Nihin dohthlennak zong hi miphun lungput kan ngeih lawng ah kan tei khawh lai.
Sinain pengtlang in zaangen cawlcanghnak kan tuah ahcun ralhriam kan tlaih cang caah hmailei ca zong thinphang dirhmun kan phan kho. Cucaah kan ram le miphun himte in kan runven khawh nakhnga le, Chin miphun huap in kan thancho nakhnga, Chin nationalism lungput kan ngeih herh. Phundang in kan chim ahcun, miphun thanchonak le funtom nakding ah pengtlang tanhnak hrawh in “Miphun pakhat sinak aw in kan au” a herh.
Miphun Phusa.Miphun cu hmunkhat ah hrawm mi tahfung, hlannun, tuanphung/bia, biaknak le holh, hmunhma le ramri pakhat chung ah khuasak/umnak in ai fonh mi a si. Cu ram le miphun a thanchonak le daihnak, a nuamh nakding cu a chung um minung hna lungthin le ruahnak cung ah aa hngat. Zeitintiah, miphun ti mi hi lenglei le chunglei ti’n mit hnih in zoh khawh a si:
Lenglei hoih in hrilhfiahnak chung ah holh, biaknak, ramri, thuam, phunglam, nunphung siloah phun/cikor hna in langhter a si; cun chunglei mit in cun, mah-hngalhnak cung ah aa hngat mi a si. Phundang in kan chim ahcun, ram pakhat siloah khua pakhat chung ah a um mi vialte nih rammi siloah khuami sinak fianghlang tein i hngalhnak khi a si.
Hihi Laimi nun, lungput le thisa ah a um ahcun, miphun dawtnak, tanhnak, hmunhternak, kilvennak le nunternak Laimi cung ah a um zungzal ko lai. Salai Van Lian Thang nih zeitluk in dah kan unau Mizo nih miphun phusa an ngeih timi hitihin a langhter, Mizoram ah cozah tluk ti awk ngakcha in a cak mi YMA an tlangtar ah “Hnam le ram humhak.” YLA tlangtar zong ah “Ram le Miphun humhak” ti si.
Cuticun an miphun cu kutdong tongh zong an siang lo. Hitin “Mizo Nationalism” a ṭhawn tuk tikah kum thongkhat zong va kal seh law an miphun hi a him peng ding khin an lang,” ti. Kannih Chinmi cu kan si lo, kanmah karkalak huinak a si le hlawknak ding a si ko ahcun miphun rawiphiar kha a poi ah kan chia lo, midang kut ah kan miphun hawi zuar zong a poi ah kan chia lo. Kan tuanbia zoh law, miroling Hrang Nawl te chan ah kanmah miphun lila nih miphun ralkap a rawiphiar hna tikah kan miphun ningpi in sunghnak kan tuar.
Atu kan dohthlennak zong ah kanmah miphun lila bak nih a kan that cuahmah i kan inn le kan lo vutcaam ah a canter cuahmah mi hna a dirkamhtu DALAAN le anmah he hmunkhat ah riantuantu tampi kan um. Hi tluk in kan miphun nih nganfahnak a tuar cang nain miphun phusa an ngeih lo caah, Chin miphun kan si ve ti mi i hngalhnak an ngei kho lo i kanmah lu cung meitil-sa chonhtu ah an cang. Phusa dai cu nganfah an theih ti lo caah, Chin miphun nih kan temtuarnak nganfahnak an thei kho lo i ralhrang (SAC) he riantuanti mi Chinmi zong hi miphun ah phusa dai an si kan ti khawhnak a si.
Zeitintiah Laimi nih “Phusa” hi tahnak pakhat ah hman mi a si. Phusa in tah tikah a sullam cu thihnak le nunnak a si. Nunnak cu a phusa a lum i phusa dai/kik cu a thi. Phundang cun, phusa a kik mi cu mithi a si i, a phusa a lum mi cu minung a si. Cubantuk nihin kan doh mi ralhrang kong ah siseh, kan ram le miphun kilvennak ah miphun nunnak le thihnak kong hi, miphun phusa in tah a herh ve ko rua.
Hi tluk in a kan tuahtotu, kan inn le kan lo vutcam ah a canter i kan miphun hawi nunnak a latu hna he riantuanti mi pawl hi miphun phusa a kik mi an si. Cun kan holh, kan ca le nunphung tlaihchan loin, miphun dang caholh le nunphung nih a uar deuh i a tlaihchan mi hna zong hi, miphun phusa a kik mi ti khawh an si fawn. Kan caholh le nunphung a tlaihchan duh ti lo mi cu miphun le ram kong ah an thinlung a cawlcang kho ti lo; miphun ah an phusa a daih caah kan ram nganfah a tuar lio zong ah zei an cukha lem lo. Ram le miphun dawtnak thisen an ngei kho ti lo kan ti lai cu.
Biatlangkawm.AD 1400 hrawng ah Chinram kan tlak si a si i kum 500 renglo chakthlang um miphun ngan le biaknak ngan hna lakin him tein pipu hna nih kan ram le miphun an rak kilven khawh caah nihin tiang kan tohnak hi a si. Kawl Siangpahrang pennak cu 1885 ah Mirang nih an lak dih. Asinain, Chinram cu 1895 tiang an la dih kho lo. Miphun dang kut ah Chinram a um ko lai an ruah khawh lo caah cantiang le fungzum in an rak doh hna.
Chin pupa hna kokek lungput cu an ral a tha, zumh tlak an si, miphun an dawt, an dingfel. Miphun dang kut tang ah kun an itim bal lo. Zumh tlak nun an ngeih caah Vapual cu miphun hmelchunh ah an hman. Hmelchunh Vapual nun zohchih in an nung i an toh mi ti-ram ca zong ah zumh an tlak. Miphun le ram ca ah miphun thisa, miphun phusa le lungput ngeih lawng ah kan him lai, kan luat kho lai ti mi ruahnak he Chinram sersiam ding ah an thoti, an doti i hmai an nawrti.
Cubantuk in nihin Chinmi vialte zong miphun lungput ah i khat sih, miphun phusa nih dawtnak kan ngeihter sehlaw, miphun thisa ah i funtom sih, cuticun rualrem tein kan kal kho lai i Pathian pek mi kan ram hi kan dohthlennak in kan humhak khawh lai, kan miphun kan kilven khawh lai i cu nih cun kan ramte hi hoilen tlak ram ah kan ser khawh ko lai.
Zohchih: Salai Thawng Tha LS Timeline; Salai Van Lian Thang Timeline le Joshua V. Nun Lian- Miphun Thisa. Crd-Carson Twintwin Melbourne, Australia
Leave a Reply